ششمین دیوارنگاره چهلستون چطور مرمت می‌شود؟
ایــستــادن درست رو بــه «مجــلــس پذیرایی شاه‌عباس دوم از ندرمحمدخان، فرمانروای ترکستان» تجربه‌ای است که برای نادرگردشگر و میراث‌دوستی فراهم می‌شود و روایت حلاوتش را با کلمات به هیچ صورت نمی‌توان بیان کرد. بهانه دیدار ویژه ما با تاریخ و هنر از روی داربست، عملیات مرمت به نیمه‌رسیده این نقاشی مهم در تالار اصلی کاخ چهلستون بود. به دعوت هادی الهیاری، مدیر گروه امانی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان، برای صحبت با قاسم باباربیع، استادکار مرمت این نقاشی، به دیدار چهلستون رفتیم، از نزدیک جزئیات فرایند را دیدیم و استادکار برایمان از بست‌ها، رنگ‌ها و اعجاب و اعجاز کار نقاشان صفوی و تلاش‌های یک سال‌ونیم اخیر برای مرمت نقاشی‌های ارزشمند این سایت میراث جهانی بشر تعریف کرد. قدم اول مرمت، بررسی و مطالعه آسیـب‌هـاســـت. ایـنـجــا مــشخـص می‌شود که اولویت‌ها کدام‌اند، نقشه راه مرمت چگونه باید ترسیم شود و فرایند چگونه پیش برود. درباره تالار اصلی کاخ چهلستون هم، چنین روندی طی شده است. البته که این میراث جهانی میزبان مرمت‌های بی‌شماری بوده، هست و خواهد بود که برای هر کدامشان می‌توان هزاران روایت منتشر کرد. فعلا به سراغ پروژه مرمت نقاشی‌های دیواری تالار اصلی رفتیم؛ چراکه این پروژۀ یک سال و نیمه رو به پایان است و می‌توان نگاهی به فرایند مرمت در حال انجام انداخت. این روزها گروه سه‌نفره مرمت‌کاران متشکل از قاسم باباربیع (استادکار مرمت) به همراه مهرداد طاهری و حمید طباطبایی بر تابلوی پذیرایی شاه‌عباس دوم از ندرمحمدخان فرمانروای ترکستان، کار می‌کنند.
قدم‌به‌قدم با مرمت‌کاران
پای داربست‌های ششمین نقاشی در حال مرمت عمارت، می‌ایستیم و قاسم باباربیع به آغاز دور جدید مرمت‌ها از سال1398 اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: «طبق مطالعات و بررسی‌های اولیه‌مان در تالار اصلی کاخ چهلستون، به این نتیجه رسیدیم که اولویت با مرمت تابلوهای بزرگ دیوارنگاره با تکنیک رنگ و روغن است. آسیب‌های مختلفی به این نقاشی‌ها در طول زمان وارد می‌شود که از پایین برخی‌هایشان اصلا مشخص نیست. فقط از نزدیک باید مشاهده و بررسی کرد. مرمت ششمین و آخرین تابلو هم از اردیبهشت1399 آغاز شده است.»به روایت او، فعالیت‌های حفاظتی و مرمتی تابلوی ششم به دو بخش تقسیم می‌شود؛ اول، بالای تابلو که شامل تزیینات نقاشی گل‌وبوته‌ای و نقوش حیوانی است همراه با ترنجی در وسط. دوم، قسمت پایین نقاشی که با تکنیک رنگ و روغن کار شده است.باباربیع برایمان توضیح می‌دهد که آســیــب‌هـای واردشده به این تابلو عبارت بوده‌اند از: آسیب‌های ناشی از جریان هوا و وجود گردوغبار، آسیب‌های ناشی از آلاینده‌ها و تأثیرات آن بر تزیینات، وجود ترک‌هایی در حاشیه تزیینات در لایه آستر و بستر، پست شدن خواص اولیه لایه‌های رنگ در اثر عوامل مختلف و ظهور آسیب‌هایی از قبیل پودری شدن، پوســتـــه‌شــــدن و البــتـــه مــتـأسـفـانه ریزش لایه‌های رنگ و آسیب‌های بیولوژیکی.
تجربه هیجان‌انگیز دیدن نقاشی‌ها از روی داربست
حالا برای درمان زخم‌های تاریخی میراث هنر اصفهان، داربست‌ها در گوشه جنوب شرقی تالار تا زیر سقف بلند عمارت چهلستون بالا رفته‌اند، با احتیاط کامل یکی‌یکی بر پله‌های نردبان اول، داربست‌ها، نردبان دوم و چوب‌بست‌های بالاترین طبقه داربــســت قدم می‌گذارم. لـحـظــه دیدن نقاشی‌ها درست از روبه‌رو، هیجان‌انگیزترین لحظه دیدار با چهلستون در تمام سال‌های عمرم است. هزار بار به دیدن وجب‌به‌وجب چهلستون، از ورودی گرفته تا سراسر باغ و اتاق‌های مختلف کاخ و دو سردر تاریخی مسجد قطبیه و درب کوشک در انتهای باغ آمده‌ام، هزار رویداد متفاوت را هم در چهلستون از نزدیک تجربه کرده‌ام و متون مختلفی در تمام این سال‌ها درباره‌اش خوانده‌ام؛ اما تجربه این‌گونه دیدن این نقاشی‌های دیواری عظیم و عزیز، از همه تجارب پیشین یک سر و گردن بالاتر است. دلم می‌خواهد همه آن‌ها که می‌شناسم و حتی آن‌ها که نمی‌شناسم، همه آن‌ها که دل درگرو اصفهان، هنر و تاریخ دارند، فرصت این تجربه برایشان فراهم باشد؛ اما چه کنیم که قدم زدن بر داربست‌ها چندان امنیتی ندارد و به صلاح همه نیست. پیش خودم فکر می‌کنم اگر بتوانیم این تجربه را به روشی نوین برای گردشگران محقق کنیم، چه‌کار جذاب و نویی در صنعت گردشگری اصفهان انجام داده‌ایم. مثلا تصور کنید بتوانیم سازه‌ای چوبی و بسیار سبک، اما ایمن طراحی کنیم که یک روز در ماه یا حتی یک روز در هفته در تالار اصلی کاخ چهلستون برپا شود؛ به‌طوری‌که گردشگران بتوانند با خرید بلیتی به قیمتی بیشتر، به‌راحتی روی این سازه رولرکوسترمانند راه بروند و نقاشی‌های فرسک این کاخ جهانی را درست از روبه‌رو البته با فاصله (که امنیت نقاشی‌ها هم حفظ شود) تماشا کنند. دقایقی بر داربست‌ها می‌ایستم به تماشا و عکاسی از جزئیات شگفت‌انگیز نقاشی‌ها که نفس هر هنردوستی را بند می‌آورند. استادکار مرمت حالا آسیب‌ها را از نزدیک نشان داده و روند فعالیتشان را دقیق‌تر توضیح می‌دهد.
روایت فرایند حفاظت و درمان مجلس پذیرایی
قاسم باباربیع در پاسخ به این پرسش که چه کارهایی برای حفاظت و مرمت این تابلوی نفیس نقاشی در حال انجام است، می‌گوید: «عملیات حفاظت، درمان و مرمت این بخش به این صورت بود که غبارزدایی و تمیزکاری مقدماتی سطح تزیینات صورت گرفت. سپس تثبیت موقت لایه‌های رنگ در نواحی آسیب‌دیده به‌طور موضعی و تثبیت تمام سطوح، نقش و زمینه انجام شد. تمیزکاری لایـه‌هــــای رنگ و اسـتحکام‌بخشی لایه‌های زیرین در بخش‌های مختلف به‌وسیله تزریق مواد استحکام‌بخشی در پشت لایه بستر، ازجمله کارهای دیگری هستند که برای این تابلو انجام دادیم.»به روایت استادکار مرمت نقاشی، «پـــذیـــرایــــی شـــــاه‌عـــبـــاس دوم از ندرمحمدخان»، عملیات دیگری هم روی این نقاشی در حال انجام است که اگر بخواهیم به‌صورت خلاصه و تیتروار بیانشان کنیم، می‌توانیم بگوییم: تمیزکاری لایه رنگ و زمینه نقوش بعد از خشک شدن کامل ماده تثبیت‌شده در موعد تثبیت موقت، موزون‌سازی رنگی و مرمت رنگی در قسمت‌های بسیار کم (به‌صورت لکه‌گیری) با رعایت اصل برگشت‌پذیری و قابلیت تشخیص بخش‌های بازسازی‌شده توسط متخصصان و در آخر تثبیت نهایی و اجرای لایه پوششی محافظ روی تمام سطوح نقاشی زمینه و نقوش.
بست زرده‌تخم‌مرغی و رنگ حشره قرمزدانه
بارها وقتی همراه توریستی وارد چهلستون شده‌ام، همان‌طور که بعد از ورود به تالار از دیدن ضیافت نقاشی‌ها شگفت‌زده شده، پرسیده: «واقعا همه این رنگ‌ها همان رنگ‌های 400سال پیش هستند؟ چطور دوام آورده‌اند؟» تاریخ ساخت چهـلـسـتـــون را 1057هجری‌قـمـری می‌دانند؛ یــعنـی یک سال بعد از ضــیـافــت شاه‌عـبـاس دوم بـــرای ندرمحمدخان و 384سال پیش از امروز. چطور نزدیک به چهار قرن این رنگ‌ها دوام آورده‌اند؟! پاسخ سهل و ممتنع است و متشکل از دو بخش: اول، کار خوبِ آینده‌نگرانه با مصالحِ خوب و ماندگار میراث‌سازان صفوی و دوم، حفاظت، پایش و مرمت متناوب میراث‌داران قرون آتی.به روایت باباربیع، در چهلستون دو نوع تکنیک رنگ می‌بینیم؛ بعضی‌ها با تکنیک رنگ‌های بر پایه آب (تمپرا) به همراه بست‌های سنتی مثل سریشم، سریش، کتیرا، صمغ عربی، شیره و شکر کار شده‌اند و برخی با رنگ‌های روغنی متشکل از روغن‌های پخته‌شده مثل روغن کمان، بزرک و... . او توضیح می‌دهد و من نگاهم به دیوارنگاره‌های رنگ و روغن و تابلوهای کوچک تمپرای زرده تخم‌مرغی است!پاسخ پرسش اولم را هم این‌گونه می‌دهد: «من می‌توانم قاطعانه بگویم 90 تا 95درصد رنــگــی کـــه در این تابلوهای نقاشی می‌بینید، رنگ‌های اصلی هستند. اما جاهایی که اختلاف سطح در رنگ‌هــــای نقاشی‌ها می‌بــیـنــیــد، بـــدانـــیـــد کـــه مرمت انجام‌شده؛ چون طبق اصول مرمت، بخش مرمت‌شده باید یک تا دو پرده کم‌رنگ‌تر از کار اصلی باشد تا بیننده متوجه اصل و مرمت شود.»حالا اگر دقیق به تالار اصلی چهلستون نگاه کنید، متوجه حرف‌های استادکار مرمت تزیینات می‌شوید. «واگیره»ها که نقاشی‌های سرتاسری با نقوش تکرارشونده هستند، بیشتر مرمت و بازنقاشی‌شده‌اند؛ چون نقششان مــعـلــوم بوده؛ اما نـقـاشــی‌هــایــی هستند که فقط در بخشی نقاشی وجود دارد و در بخش‌های دیگر گچ می‌بینید. استادکارها هم به‌هیچ‌وجه بخش‌های از بین رفته را بازنقاشی نکرده‌اند؛ چون خلاف اصول مرمت حساب می‌شود.به گفته باباربیع که 22سال سابقه مرمت تزیینات در مهم‌ترین بناهای میراثی اصفهان را دارد و «درجه هنری از تهران» گرفته، نقاشی‌های صفوی را به دو صورت خلق می‌کردند؛ یا با رنگ‌های آلی (رنگ‌های گیاهی یا حیوانی، مثل آبی نیل، قرمز حشره قرمزدانه و رنگ سنگ شنگرف و رنگ‌های رناس، حنا، پوسته گردو و...) نقاشی شده‌اند، یا از رنگ‌های معدنی (مثل سفیدآب، گل سفید، آبی لاجورد، انواع اخراها، رنگ‌های با ورق طلا و نقره، زرد زرنیخ، مس زنگار، آزریت و...) در آن‌ها استفاده شده است. برای همین هم ماندگاری‌شان بسیار است. البته نباید از معجزه «بست‌های سنتی» هـم گــذشــت؛ بست‌هایی مثل سریش که چسبی گیاهی است و سریشم از استخوان و امعاواحشای حیوانات گرفته شده و....باباربیع که بیش از دو دهه نزد اساتید مختلف ازجمله استاد خادم خراسانی شاگردی کرده و به‌طور تجربی کار مرمت تزیینات را طی سال‌ها فعالیت آموخته، می‌گوید: «من اگر یک روز کار نکنم، انگار چیزی گم‌کرده‌ام. حس عاشقانه‌ای به این نـقـاشــی‌هـــا دارم؛ مخصوصا نــقـاشی‌هـــای دوره صـفـوی که اوج زیبایی‌شان را در چهلستون می‌بینیم، بهتر و سالم‌تر مانده‌اند و گل سرسبد نقاشی‌های بناهای تاریخی اصفهان هستند.»
یادگار هنری از ضیافت 385 ساله
روی تابلوی توضیحات نــــقــاشی «مجلس پــذیـــرایـــی شـــاه‌عــباس دوم از ندرمحمدخان، فرمانروای ترکستان در اصفهان» توضیحات زیادی نیست. مثلا اشاره‌شده که ندرمحمدخان برای یاری‌گرفتن و استرداد حکومت ازدست‌رفته‌اش در سال 1056هجری‌قــمــری بـــه شاه صفوی پناهنده شد. درست شبیه وضعیتی که ولی‌محمدخان در زمان شاه عباس اول داشت و هر دو هم مورد پذیرایی و حمایت صفویان قرار گرفتند. بنابراین تنها اطلاعاتی که از این تابلو می‌گیرید این است که چهره شاه‌عباس دوم و ندرمحمدخان و ملازمانشان را می‌توانید تشخیص دهید و دلیل برپایی ضیافت و سالش را. همین! راستش را بخواهید، یکی از پیشنهاد‌های جدی و خواهش‌های اساسی من از متصدیان، عوض کردن همین تابلوهاست که اطلاعات بسیار ناچیزی به مخاطبان می‌دهند. البته این راهـنـمـایـی را هم به مـخـاطبان میراث‌دوست بکنم که اگر بخت یارتان باشد و استاد مهدی فقیهی را که در چهلستون مشغول به کار است، ببینید، او می‌تواند ساعت‌ها درباره روایت‌های گفته و ناگفته هرکدام از نقاشی‌ها برایتان صحبت کند؛ بسیار دقیق و موشکافانه و البته عاشقانه. البته اصلا مگر می‌توان در چهلستون روزگاری گذراند و عاشق این میراث نشد؟!
نفیسه حاجاتی/ دبیر سرویس میراث و گردشگری
منبع: روزنامه اصفهان زیبا
